Av Oddbjørn Bruland, professor i vassdragsteknikk ved Institutt for Bygg og Miljøteknikk (NTNU). Innlegget gir uttrykk for skribentens holdninger.

Først kom flaumen…. så kom etterspelet. Kva som valda størst skade er vanskeleg å seie.

I 2017 fløymde Storelva i Utvik over i ein av dei mest intense flaumane som nokon gong har skjedd i Norge. I løpet av 4 timar steig vassføringa frå mindre enn 2 m³/s til nærare 200. Nedbøren som skulle få dette til å skje måtte i følgje berekningar vere 3 til 4 gangar større enn det ein kan forvente ein gong i løpet av 200 år.

At slike flaumar gjer stor skade har vi sett i mange tilfelle, men kva som skjer i etterkant av slike hendingar veit folk flest mindre om. Dette er faktisk det einaste vi kan ha kontroll på, men har vi det?

Oddbjørn Bruland. Foto: NTNU/Anne-Line Bakken

Enno, over 7 år etterpå, står framleis ei midlertidig Bailey bru på fylkesvegen gjennom Utvik og folk har enno ikkje fått lov å flytte attende til husa sine. Ein langvarig diskusjon mellom kommunen og fylket om gangveg over brua sette prosjektet på vent i mange år. Når fylket omsider såg fornufta i ei gangbane over brua sjølv om den førre snart 100 år gamle brua ikkje hadde dette, vart dette løyst, men då kom diskusjonane med dei private. For brua skal ikkje berre doblast i vidde, den skal hevast så mykje at naboane får vegen i stoveglashøgde og avkøyringane ikkje lenger kan brukast. Dette fordi NVE etter ein slik flaum har teke skikkeleg i og dobla avrenninga pr kvadratmeter for dimensjonerande flaum i høve til det dei eit halvt år før flaumen fann fornuftig i dette området. Når dei i tillegg kombinerer dette med høgste stormflo ein kan vente i ein 200 års periode resulterer dette i ei overdimensjonert monsterbru med store følger for dei som bur nærast og dermed lange diskusjonar og inga ny bru. Som utanforståande fagperson kan det virke fornuftig å overdimensjonere tiltak mot flaum, men som Utvikar ser ein kor inngripande tiltaka kan vere og kor vanskeleg det er å nå fram med argument mot eit fylke eller etatar som NVE. Som både fagmann og Utvikar får ein dermed lyst til å grave i grunnlaget etatane baserer seg på og det er då ein kanskje blir mest overraska.

Når NVE finn at dimensjonerande flaum skal vere dobbelt så stor som den dei eit halvt år før fann for nabobygda 7 km unna skjønnar ein kor usikre slike estimat er. Og dette får følgjer. Nye E39 skal passere desse to bygdene og her og elles langs denne vert det mange kulvertar. Kva dimensjonerings grunnlag skal ein bruke for desse? Ein ønskjer ikkje bruke unødig mykje pengar og plass på overdimensjonerte tiltak, men ein ønskjer heller ikkje at dei skal bli øydelagde av flaum. Eit rett og sikkert dimensjonerings grunnlag kan spare samfunnet for mykje no og i framtida og det vil auke aksepten for dei det får følgjer for. Dette har vi tydelegvis ikkje. Og når ein 200 års flaum i tillegg vert kombinert med 200 års stormflo får ein eit dimensjonerande gjentaksintervall som er utenkeleg, spesielt når det ikkje er nedstrøms konsekvensar men derimot negative oppstrøms ved at den heva vegbana vil verke som ei demning ved ein eventuell flaum. Kor er det heilheitlege perspektivet?

Korleis ein vel å bygge er ei anna sak. Ei bru med over 1 m høge bjelkar som bæring blir som ei demning i elva og er kanskje den konstruksjonen som toler minst om elva ein gong skulle nå opp i denne. Vegbana må løftast tilsvarande, noko som får følgjer for omgjevnadane. At dei heller ikkje prøver ta omsyn til dette ved å tilpasse vegprofilet innanfor det retningslinene tillèt for å redusere følgene gjer det ikkje enklare å akseptere verken som fagmann eller Utvikar. Å sjå heilskapen og ta lokale omsyn å finne beste løysingar for alle må vere eit mål. Suboptimalisering innanfor etatar er ikkje samfunnsøkonomisk optimalt. I dei tilpassinga vi må gjere til eit framtidig klima er det viktig at alle verdiar, også dei immaterielle, kjem med. Dette er ikkje enkelt, men for samfunnsaksepten vil det vere viktig. Om ei bogebru med bæring over vegbana blitt dyrare kunne den diskonterte verdien for dei råka og den estetiske verdien vege opp skilnaden om det vore med i reknestykket. Slik tenker dessverre ikkje fylkesetaten.

Det vil koste dyrt å sikre alle bygg og infrastruktur i Norge ihht Tek17 standard. NVE har rekna dette til 85 Milliardar norske kroner. Sjølv om Verdensbanken og Menon Economics finn at 1 krone investert i sikring vil gje mellom 5 og 10 tilbake i samfunnsøkonomisk verdi er det viktig å finne og prioritere dei rette tiltaka og ikkje minst å gjere desse rett. Det er ikkje sikkert alt skal sikrast, det kan vere samfunnsøkonomisk å akseptere at vegen blir vaska vekk eller kjellaren blir overflødd, men ein må ha planlagt at dette kan skje og avgrensa kostnadane og vite at det er billigare å bygge opp igjen enn å sikre seg mot skadane. Denne filosofien er ikkje bygd inn i systema våre i dag, men det vil tvinge seg fram når forsikringsbransjen ikkje lenger vil akseptere situasjonen. Erfaringane frå Utvik tilseier at dette tidspunktet nærmar seg.

Flom er ein ting, flomskred er ein annan. Om måten vi reknar flommar på er usikker er flomskred i ein heilt annan kategori. Vi har ikkje ein gong klare definisjonar på kva dette er og blandar det med både skred, jordskred og tradisjonelle flommar. Resultatet råkar igjen dei med stemmer som ikkje blir høyrde i systemet. Dimensjonering mot flomskred skal gjerne takle ei tusenårshending og når ein kvar bekk med over 15 graders helling kjem i denne kategorien er det mange område i Norge som blir aktsemdsområde. Dette har ein enorm kostnad for dei som byggjer og bur der og den samfunnsøkonomiske verdien av dette er ikkje vurdert. I eit skred som kjem brått skjønar ein at det kan vere fare for liv og samfunnsaksepten for tap av liv skal vere lav, men sjølv om flommen i Utvik kom fort ville det aldri vore fare for liv. Likevel, sidan elva er over 15 grader skal det sikrast mot flomskred. Dette til ein enorm og umogleg kostnad for kommunen og lokal samfunnet stoppar opp. Regelverket kan ikkje bli ei tvangstrøye for lokalsamfunn utan rom for lokale og logiske tilpassingar.

Dette er eksempel på kva konsekvensane på sikt blei etter ein av mange flommar som har ramma Norge. Eit eksempel som viser at vi har ein lang veg å gå i samspelet mellom offentlege etatar, kommunar og private for å finne optimale samfunnsøkonomiske løysingar der heile perspektivet av nytte og kostnadar er teke med. Det avslører også store usikkerheiter i dimensjonerings grunnlag og manglande perspektiv på kva tiltak vi prioriterer og korleis vi byggjer. Ikkje minst demonstrerer det kor lite dei råka har å seie når det skal byggast opp igjen og då kan det hende at følgjene for desse er større enn det flommen forårsaka. At so skjer kan i stor grad skuldast manglande kunnskapsgrunnlag, kompetanse og ein god del manglande vilje og at når ein er usikker er overdimensjonering sikraste vegen ut, men det har og store kostnadar. Dette eksempelet er heilt sikkert ikkje unikt.